RU - TIỂU THUYẾT CỦA KIM THUÝ

Bút Lông Kim dịch ra tiếng Việt

từ nguyên ngữ tiếng Pháp (theo kiểu word-for-word translation) 
có tham khảo bản tiếng Anh của Sheila Fischman

(trình bày tam ngữ PHÁP –VIỆT–ANH)

(những chỗ tô nền xanh trong bản tiếng Anh 

là những chỗ dịch sai so với nguyên ngữ tiếng Pháp)

***

En français, ru signifie “petit ruisseau” et, au figuré, “écoulement (de larmes, de sang, d'argent)”. En vietnamien, ru signifie “berceuse”, “bercer”.

Trong tiếng Pháp, ru có nghĩa là “dòng suối nhỏ” và, theo nghĩa bóng, là “dòng chảy (của những nước mắt, của máu, của tiền)”. Trong tiếng Việt, ru có nghĩa là “bài hát ru”, “ru đưa”.

In French, ru means a small stream and, figuratively, a flow, a discharge—of tears, of blood, of money. In Vietnamese, ru means a lullaby, to lull.

***

1

JE SUIS VENUE AU MONDE pendant l'offensive du Têt, aux premiers jours de la nouvelle année du Singe, lorsque les longues chaînes de pétards accrochées devant les maisons explosaient en polyphonie avec le son des mitraillettes.

Tôi đã đến nơi thế gian trong cuộc Tổng tấn công Tết, trong những ngày đầu năm Mậu Thân, khi mà những phong pháo dài được treo phía trước những ngôi nhà đã phát nổ đa âm cùng với tiếng của những khẩu súng máy.

I came into the world during the Tet Offensive, in the early days of the Year of the Monkey, when the long chains of firecrackers draped in front of houses exploded polyphonically along with the sound of machine guns.

J'ai vu le jour à Saigon, là où les débris des pétards éclatés en mille miettes coloraient le sol de rouge comme des pétales de cerisier, ou Comme le sang des deux millions de soldats déployés, éparpillés dans les villes et les villages d'un Vietnam déchiré en deux.

Tôi đã nhìn thấy cái ngày nơi Sài Gòn, nơi mà những xác pháo đã nổ banh hàng nghìn mảnh, đã nhuộm thắm đỏ mặt đất giống như những cánh hoa anh đào, hoặc giống như máu của hai triệu binh sĩ được dàn quân và được rải đều trên những thị trấn và làng mạc của một Việt Nam đã bị tước xé làm hai.

I first saw the light of day in Saigon, where firecrackers, fragmented into a thousand shreds, coloured the ground red like the petals of cherry blossoms or like the blood of the two million soldiers deployed and scattered throughout the villages and cities of a Vietnam that had been ripped in two.

Je suis née à l'ombre de ces cieux ornés de feux d'artifice, décorés de guirlandes lumineuses, traversés de roquettes et de fusées. Ma naissance a eu pour mission de remplacer les vies perdues. Ma vie avait le devoir de continuer celle de ma mère.

Tôi đã được sinh ra trong bóng ảnh của những bầu trời ấy, được tô điểm bởi pháo hoa, được trang trí bởi những vòng hoa ánh sáng, bị bắn xuyên qua bởi những đạn pháo và hoả tiễn. Sự ra đời của tôi đã có sứ mạng để thay thế những sinh mạng đã chết mất. Cuộc đời của tôi đã có nhiệm vụ để tiếp nối cuộc đời của mẹ tôi.

I was born in the shadow of skies adorned with fireworks, decorated with garlands of light, shot through with rockets and missiles. The purpose of my birth was to replace lives that had been lost. My life’s duty was to prolong that of my mother.

2

JE M'APPELLE NGUYỄN AN TỊNH et ma mère, Nguyễn An Tĩnh. Mon nom est une simple variation du sien puisque seul un point sous le i me différencie d'elle, me distingue d'elle, me dissocie d'elle. J'étais une extension d'elle, même dans le sens de mon nom. En vietnamien, le sien veut dire “environnement paisible” et le mien, “intérieur paisible”. Par ces noms presque interchangeables, ma mère confirmait que j'étais une suite d'elle, que je continuerais son histoire.

Tôi tên là Nguyễn An Tịnh, và mẹ tôi là Nguyễn An Tĩnh. Tên của tôi là một biến thể đơn giản từ tên của bà bởi vì duy chỉ một dấu nặng bên dưới chữ i đã phân biệt tôi khỏi bà, đã phân bạch tôi khỏi bà, đã phân tách tôi khỏi bà. Tôi đã là phần duỗi rộng của bà, cùng cả trong cái cảm thức của tên tôi. Trong tiếng Việt, tên của bà có nghĩa là "môi trường an bình" và của tôi là "nội thất an bình". Với những cái tên gần như có thể thay cho nhau ấy thì mẹ tôi đã xác nhận rằng tôi đã là chuỗi tiếp nối của bà, rằng tôi đã sẽ tiếp tục lịch sử của bà.

My name is Nguyễn An Tịnh, my mother’s name is Nguyễn An Tĩnh. My name is simply a variation on hers because a single dot under the i differentiates, distinguishes, dissociates me from her. I was an extension of her, even in the meaning of my name. In Vietnamese, hers means “peaceful environment” and mine “peaceful interior.” With those almost interchangeable names, my mother confirmed that I was the sequel to her, that I would continue her story.

L'histoire du Vietnam, celle avec un grand H, a déjoué les plans de ma mère. Elle a jeté les accents de nos noms à l'eau quand elle nous a fait traverser le golfe du Siam, il y a trente ans. Elle a aussi dépouillé nos noms de leur sens, les réduisant à des sons à la fois étrangers et étranges dans la langue française. Elle est surtout venue rompre mon rôle de prolongement naturel de ma mère quand j'ai eu dix ans.

Cái Lịch sử của Việt Nam, mà chữ L được viết hoa, đã phá bỉnh những kế hoạch của mẹ tôi. Hắn đã ném những dấu âm trên những tên của chúng tôi vào trong nước khi hắn đã đem chúng tôi băng qua Vịnh Xiêm La ba mươi năm cách đây. Hắn cũng đã tước bỏ hết những cảm thức của tên chúng tôi, biến giảm chúng thành những âm thanh từng xa lạ, và xa lạ trong ngôn ngữ Pháp. Hắn đặc biệt đã đến để kết liễu vai trò của tôi khỏi phần kéo dài tự nhiên của mẹ tôi khi tôi mười tuổi.

The History of Vietnam, written with a capital H, thwarted my mother’s plans. History flung the accents on our names into the water when it took us across the Gulf of Siam thirty years ago. It also stripped our names of their meaning, reducing them to sounds at once strange, and strange to the French language. In particular, when I was ten years old it ended my role as an extension of my mother.

3

GRÂCE À L'EXIL, mes enfants n'ont jamais été des prolongements de moi, de mon histoire. Ils s'appellent Pascal et Henri et ne me ressemblent pas. Ils ont les cheveux clairs, la peau blanche et les cils touffus. Je n'ai pas éprouvé le sentiment naturel de la maternité auquel je m'attendais quand ils étaient accrochés à mes seins à trois heures du matin, au milieu de la nuit. L'instinct maternel m'est venu beaucoup plus tard, au fil des nuits blanches, des couches souillées, des sourires gratuits, des joies soudaines.

Nhờ vào sự lưu đày của chúng tôi thì những đứa trẻ của tôi chưa bao giờ là những phần kéo dài của tôi, của lịch sử của tôi. Tên của chúng là Pascal và Henri, và chúng chẳng trông giống như tôi. Chúng có mái tóc óng, da trắng, và lông mi dày. Tôi đã chẳng trải nghiệm cái tình cảm tự nhiên của tình mẹ mà tôi đã từng mong đợi khi chúng đeo bám vào ngực tôi lúc 3 giờ sáng, vào giữa đêm. Cái bản năng làm mẹ đã đến với tôi muộn hơn nhiều, nơi tiến trình của những đêm mất ngủ, của những tã lót dơ bẩn, của những nụ cười hồn nhiên, của những niềm vui đột nhiên.

Because of our exile, my children have never been extensions of me, of my history. Their names are Pascal and Henri, and they don’t look like me. They have hair that’s lighter in colour than mine, white skin, thick eyelashes. I did not experience the natural feelings of motherhood I’d expected when they were clamped onto my breasts at 3 a.m., in the middle of the night. The maternal instinct came to me much later, over the course of sleepless nights, dirty diapers, unexpected smiles, sudden delights.

C'est seulement à ce moment-là que j'ai saisi l'amour de cette mère assise en face de moi dans la cale de notre bateau, tenant dans ses bras un bébé dont la tête était couverte de croûtes de gale puantes. J'ai eu cette image sous les yeux pendant des jours et peut-être aussi des nuits. La petite ampoule suspendue au bout d'un fil retenu par un clou rouillé diffusait dans la cale une faible lumière, toujours la même. Au fond de ce bateau, le jour ne se distinguait plus de la nuit. La constance de cet éclairage nous protégeait de l'immensité de la mer et du ciel qui nous entouraient. Les gens assis sur le pont nous rapportaient qu'il n'y avait plus de ligne de démarcation entre le bleu du ciel et le bleu de la mer. On ne savait donc pas si on se dirigeait vers le ciel ou si on s'enfonçait dans les profondeurs de l'eau. Le paradis et l'enfer s'étaient enlacés dans le ventre de notre bateau. Le paradis promettait un tournant dans notre vie, un nouvel avenir, une nouvelle histoire. L'enfer, lui, étalait nos peurs: peur des pirates, peur de mourir de faim, peur de s'intoxiquer avec les biscottes imbibées d'huile à moteur, peur de manquer d'eau, peur de ne plus pouvoir se remettre debout, peur de devoir uriner dans ce pot rouge qui passait d'une main à l'autre, peur que cette tête d'enfant galeuse ne soit contagieuse, peur de ne plus jamais fouler la terre ferme, peur de ne plus revoir le visage de ses parents assis quelque part dans la pénombre au milieu de ces deux cents personnes.

Duy chỉ vào khoảnh khắc ấy thì tôi mới nắm bắt được tình yêu của người mẹ ấy ngồi đối diện tôi trong khoang thuyền của chúng tôi, đang bế trong cánh tay cô ta là em bé mà đầu của nó được bao phủ bởi cáu ghẻ bốc mùi. Tôi đã có hình ảnh ấy trước mắt tôi trong suốt nhiều ngày và có lẽ là nhiều đêm nữa. Cái bóng đèn nhỏ đang treo trên một sợi dây được lưu giữ bởi một cái đinh gỉ sét thì đã lan tỏa một ánh sáng lờ mờ, cùng cả luôn luôn. Nơi đáy con thuyền ấy thì ngày đã chẳng còn phân bạch với đêm. Sự liên tục chiếu sáng ấy đã che chở chúng tôi khỏi sự bao la của biển và của bầu trời chung quanh chúng tôi. Những người ngồi trên boong tàu đã nói với chúng tôi rằng chẳng có đường phân giới giữa màu xanh của bầu trời và màu xanh của biển. Không ai đã biết nếu chăng chúng tôi đang chúi đầu lên trời hay chúi mũi xuống vực sâu của nước. Thiên đường và địa ngục đã quấn ôm trong khoang bụng con thuyền của chúng tôi. Thiên đường hứa hẹn một bước ngoặt trong cuộc đời chúng tôi, một tiền đồ mới, một lịch sử mới. Địa ngục, chính nó, trải bày những nỗi sợ của chúng tôi: sợ cướp biển, sợ chết đói, sợ bị ngộ độc bởi bánh quy đẫm dầu động cơ, sợ hết nước uống, sợ chẳng thể đứng lên, sợ phải đi tiểu trong cái bô đỏ ấy được chuyền từ tay này sang tay kia, sợ những cáu ghẻ trên đầu đứa trẻ ấy sẽ lây lan, sợ chẳng bao giờ lần nữa đặt chân lên mặt đất vững chắc, sợ chẳng bao giờ lần nữa thấy khuôn mặt của cha mẹ mình đang ngồi đâu đó trong chỗ tranh tối tranh sáng giữa hai trăm con người ấy.

Only then did I understand the love of the mother sitting across from me in the hold of our boat, the head of the baby in her arms covered with foul-smelling scabies. That image was before my eyes for days and maybe nights as well. The small bulb hanging from a wire attached to a rusty nail spread a feeble, unchanging light. Deep inside the boat there was no distinction between day and night. The constant illumination protected us from the vastness of the sea and the sky all around us. The people sitting on deck told us there was no boundary between the blue of the sky and the blue of the sea. No one knew if we were heading for the heavens or plunging into the water’s depths. Heaven and hell embraced in the belly of our boat. Heaven promised a turning point in our lives, a new future, a new history. Hell, though, displayed our fears: fear of pirates, fear of starvation, fear of poisoning by biscuits soaked in motor oil, fear of running out of water, fear of being unable to stand up, fear of having to urinate in the red pot that was passed from hand to hand, fear that the scabies on the baby’s head was contagious, fear of never again setting foot on solid ground, fear of never again seeing the faces of our parents, who were sitting in the darkness surrounded by two hundred people.

4

AVANT QUE NOTRE BATEAU ait levé l'ancre en pleine nuit sur les rives de Rach Giá, la majorité des passagers n'avait qu'une peur, celle des communistes, d'où leur fuite. Mais, dès qu'il a été entouré, encerclé d'un seul et uniforme horizon bleu, la peur s'est transformée en un monstre à cent visages, qui nous sciait les jambes, nous empêchait de ressentir l'engourdissement de nos muscles immobilisés. Nous étions figés dans la peur, par la peur. Nous ne fermions plus les yeux quand le pipi du petit à la tête galeuse nous arrosait. Nous ne nous pincions plus le nez devant le vomi de nos voisins. Nous étions engourdis, emprisonnés par les épaules des uns, les jambes des autres et la peur de chacun. Nous étions paralysés.

Trước khi con thuyền của chúng tôi đã nhấc neo vào giữa đêm trên bờ biển Rạch Giá thì đa số hành khách đã có chỉ một nỗi sợ: đó là sợ những người Cộng sản, lý do cho sự chạy trốn của họ. Nhưng, ngay sau khi bị bao quanh, bị vây vòng bởi một đường chân trời màu xanh đồng nhất thì nỗi sợ bị biến dạng thành một con quái vật với trăm khuôn mặt, mà đã cưa những cẳng chân của chúng tôi và đã ngăn chúng khỏi cảm thấy sự tê cứng trong những cơ bắp bất động của chúng tôi. Chúng tôi đã bị đóng băng trong nỗi sợ, bởi nỗi sợ. Chúng tôi chẳng còn nhắm mắt nữa khi nước tiểu của đứa nhỏ với cái đầu đầy cáu ghẻ đã tia vào chúng tôi. Chúng tôi đã chẳng còn bịt mũi phía trước sự ói mửa của người lân cận chúng tôi. Chúng tôi bị tê liệt, bị cầm tù bởi những vai của một số này, bởi những chân của một số khác, bởi nỗi sợ hãi của mỗi người. Chúng tôi bị tê bại.

Before our boat had weighed anchor in the middle of the night on the shores of Rach Gia, most of the passengers had just one fear: fear of the Communists, the reason for their flight. But as soon as the vessel was surrounded, encircled by the uniform blue horizon, fear was transformed into a hundred-faced monster who sawed off our legs and kept us from feeling the stiffness in our immobilized muscles. We were frozen in fear, by fear. We no longer closed our eyes when the scabious little boy’s pee sprayed us. We no longer pinched our noses against our neighbours’ vomit. We were numb, imprisoned by the shoulders of some, the legs of others, the fear of everyone. We were paralyzed.

L'histoire de la petite fille qui a été engloutie par la mer après avoir perdu pied en marchant sur le bord s'est propagée dans le ventre odorant du bateau comme un gaz anesthésiant, ou euphorique, qui a transformé l'unique ampoule en étoile polaire et les biscottes imbibées d'huile à moteur en biscuits au beurre. Ce goût d'huile dans la gorge, sur la langue, dans la tête nous endormait au rythme de la berceuse chantée par ma voisine.

Câu chuyện về cô gái nhỏ mà bị biển nuốt chửng sau khi cô đã hụt chân trong khi đang bước bộ trên cái mép rìa thì đã lan trải xuyên qua khoang bụng hôi hám của con thuyền giống như khí gây mê hoặc gây sảng khoái, mà gây biến dạng cái bóng đèn độc đáo thành sao bắc đẩu và bánh quy đẫm dầu động cơ thành bánh bơ. Cái vị giác ấy của dầu máy trong cổ họng của chúng tôi, trên lưỡi của chúng tôi, trong đầu của chúng tôi thì đã đưa chúng tôi vào giấc ngủ với nhịp điệu của bài hát ru được hát bởi người nữ ở lân cận tôi.

The story of the little girl who was swallowed up by the sea after she’d lost her footing while walking along the edge spread through the foul-smelling belly of the boat like an anaesthetic or laughing gas, transforming the single bulb into a polar star and the biscuits soaked in motor oil into butter cookies. The taste of oil in our throats, on our tongues, in our heads sent us to sleep to the rhythm of the lullaby sung by the woman beside me.

5

MON PÈRE AVAIT PRÉVU, si notre famille était capturée par des communistes ou des pirates, de nous endormir pour toujours, comme la Belle au bois dormant, avec des pilules de cyanure. Pendant longtemps, j'ai voulu lui demander pourquoi il n'avait pas pensé à nous laisser le choix, pourquoi il nous aurait enlevé la possibilité de survivre.

Cha tôi đã vạch kế hoạch trước, nếu gia đình chúng tôi bị bắt bởi Cộng sản hay hải tặc, để khiến chúng tôi ngủ mãi mãi, giống như Công chúa Ngủ trong rừng, với những viên thuốc độc xyanua. Trong suốt một thời gian dài, tôi đã muốn hỏi ông tại sao ông đã chẳng nghĩ đến việc đã bỏ lại cho chúng tôi sự chọn lựa, tại sao ông lại định tước mất chúng tôi khỏi cơ hội để sống sót.

My father had made plans, should our family be captured by Communists or pirates, to put us to sleep forever, like Sleeping Beauty, with cyanide pills. For a long time afterwards, I wanted to ask why he hadn’t thought of letting us choose, why he would have taken away our possibility of survival.

J'ai cessé de me poser cette question quand je suis devenue mère, quand monsieur Vinh, chirurgien de grande réputation à Saigon, m'a raconté comment il a misses cinq enfants, l'un après l'autre, seuls, du garçon de douze ans à la petite fille de cinq ans, sur cinq bateaux différents, à cinq moments différents, pour les envoyer au large, loin des charges des autorités communistes qui pesaient contre lui. Il était certain de mourir en prison puisqu'on l'accusait d'avoir tué des camarades communistes en les opérant, même si ces derniers n'avaient jamais mis les pieds clans son hôpital. Il espérait sauver un, peut-être deux de ses enfants en les lançant à la mer. J'ai rencontré monsieur Vinh sur les marches d'une église, qu'il déneigeait l'hiver et balayait l'été pour remercier le prêtre qui l'avait remplacé auprès de ses enfants, les élevant les cinq, l'un après l'autre, jusqu'à leur maturité, jusqu'à sa sortie de la prison.

Tôi đã ngừng việc tự hỏi mình câu hỏi ấy khi tôi trở thành một người mẹ, khi quý ông Vịnh, một phẫu thuật viên rất có danh tiếng ở Sài Gòn, đã kể tôi nghe ra làm thế nào đã đặt năm đứa trẻ của ông, từng đứa một, từ cậu trai mười hai tuổi đến cô gái nhỏ năm tuổi, một mình, trên năm con thuyền khác biệt, tại năm lần khác biệt, để gửi chúng lìa bờ, xa khỏi những áp đặt của những nhà chức trách Cộng sản đang trĩu trên ông. Ông biết chắc ông sẽ chết trong tù bởi vì ông bị buộc tội giết một số đồng chí Cộng sản bằng sự vận hành họ, cùng cả nếu họ chưa bao giờ đặt chân vào bệnh viện của ông. Ông đã hi vọng để cứu một, có lẽ là hai đứa trẻ của ông bằng cách phóng chúng ra biển. Tôi đã gặp quý ông Vịnh trên bậc thềm của một nhà thờ, nơi mà ông đã dọn tuyết vào mùa đông và dọn quét vào mùa hè để cảm ơn vị linh mục đã thay thế ông chăm những đứa trẻ của ông, nuôi dưỡng cả thảy năm đứa, đứa này đến đứa kia, cho tới khi chúng trưởng thành, cho tới khi ông ra khỏi tù.

I stopped asking myself that question when I became a mother, when Dr. Vinh, a highly regarded surgeon in Saigon, told me how he had put his five children, one after the other, from the boy of twelve to the little girl of five, alone, on five different boats, at five different times, to send them off to sea, far from the charges of the Communist authorities that hung over him. He was certain he would die in prison because he’d been accused of killing some Communist comrades by operating on them, even if they’d never set foot in his hospital. He hoped to save one, maybe two of his children by launching them in this fashion onto the sea. I met Dr. Vinh on the church steps, which he cleared of snow in the winter and swept in the summer to thank the priest who had acted as father to his children, bringing up all five, one after the other, until they were grown, until the doctor got out of prison.

6

JE N'AI PAS CRIÉ NI PLEURÉ quand on m'a annoncé que mon fils Henri était emprisonné dans son monde, quand on m'a confirmé qu'il est de ces enfants qui ne nous entendent pas, qui ne nous parlent pas, même s'ils ne sont ni sourds ni muets. Il est aussi de ces enfants qu'il faut aimer de loin, sans les toucher, sans les embrasser, sans leur sourire parce que chacun de leurs sens serait violenté tour à tour par l'odeur de notre peau, par l'intensité de notre voix, par la texture de nos cheveux, par le bruit de notre cœur. Il ne m'appellera probablement jamais “maman” avec amour, même s'il peut prononcer le mot “poire” avec toute la rondeur et la sensualité du son oi. Il ne comprendra jamais pourquoi j'ai pleuré quand il m'a souri pour la première fois. Il ne saura pas que, grâce à lui, chaque étincelle de joie est devenue une bénédiction et que je livrerai toujours les combats contre l'autisme, même si d'avance je le sais invincible.

Tôi đã chẳng kêu khóc hoặc đã rên rỉ khi tôi được thông báo rằng đứa con trai Henri của tôi đã bị cầm tù trong thế giới của chính nó, khi người ta xác nhận với tôi rằng nó là một trong những đứa trẻ ấy mà chẳng nghe thấy chúng ta, chẳng phát ngôn với chúng ta, cùng cả nếu chúng chẳng điếc hoặc câm. Nó cũng là một trong những đứa trẻ ấy mà chúng ta phải yêu từ xa khỏi, không chạm vào chúng, không quàng ôm chúng, không mỉm cười với chúng, bởi rằng mỗi giác quan của chúng sẽ bị bạo hành lần lượt bởi mùi da của chúng ta, bởi cường độ giọng nói của chúng ta, bởi kết cấu tóc của chúng ta, bởi tiếng ồn của trái tim chúng ta. Nó có lẽ sẽ chẳng bao giờ gọi tôi “maman” với sự thương yêu, cùng cả nếu nó có thể phát âm chữ “poire” với tất cả sự tròn trịa và sự gợi cảm của âm thanh oi. Nó sẽ chẳng bao giờ hiểu tại sao tôi rên rỉ khi nó mỉm cười lần đầu tiên. Nó sẽ chẳng biết rằng, nhờ vào nó, mọi tia sáng của niềm vui đã trở thành một phước lành và rằng tôi sẽ luôn luôn giao tranh những trận chiến chống lại chứng tự kỷ, cùng cả nếu tôi biết xong trước, nó bất khả chiến bại.

I didn’t cry out and I didn’t weep when I was told that my son Henri was a prisoner in his own world, when it was confirmed that he is one of those children who don’t hear us, don’t speak to us, even though they’re neither deaf nor mute. He is also one of those children we must love from a distance, neither touching, nor kissing, nor smiling at them because every one of their senses would be assaulted by the odour of our skin, by the intensity of our voices, the texture of our hair, the throbbing of our hearts. Probably he’ll never call me maman lovingly, even if he can pronounce the word poire with all the roundness and sensuality of the oi sound. He will never understand why I cried when he smiled for the first time. He won’t know that, thanks to him, every spark of joy has become a blessing and that I will keep waging war against autism, even if I know already that it’s invincible. 

D'avance, je suis vaincue, dénudée, vaine.

Xong trước, tôi bị đánh bại, bị lột trần, rỗng tuếch.

Already, I am defeated, stripped bare, beaten down.

7

QUAND J'AI VU LES PREMIERS bancs de neige à travers le hublot de l'avion à l'aéroport de Mirabel, je me suis aussi sentie dénudée, sinon nue. Malgré mon pull orange à manches courtes acheté au camp de réfugiés en Malaisie avant notre départ pour le Canada, malgré mon chandail de laine brune tricoté à grosses mailles par des Vietnamiennes, j'étais nue. Nous étions plusieurs dans cet avion à nous ruer vers les fenêtres, la bouche entrouverte et l'air ébahi. Après avoir vécu un long séjour dans des lieux sans lumière, un paysage aussi blanc, aussi virginal ne pouvait que nous éblouir, nous aveugler, nous enivrer.

Khi tôi đã nhìn thấy những quả cầu tuyết đầu tiên qua cửa sổ máy bay ở phi trường Mirabel thì tôi cũng đã cảm nhận bị lột trần, nếu chẳng trần truồng. Bất chấp chiếc áo phông màu cam tay ngắn của tôi được mua nơi trại tị nạn ở Malaysia trước khi chúng tôi rời để đi Canada, bất chấp chiếc áo len đan thưa bởi những phụ nữ Việt, thì tôi đã là trần truồng. Vài người trong chúng tôi trên máy bay ấy đã chạy xộc tới các cửa sổ, mồm há hốc, và choáng lặng. Sau một thời gian lâu trong những nơi không ánh sáng thì một cảnh quan quá trắng, quá trinh khiết chỉ có thể làm loá mắt chúng tôi, làm mù chúng tôi, làm ngơ ngáo chúng tôi.

When I saw my first snowbanks through the porthole of the plane at Mirabel Airport, then too I felt naked, if not stripped bare. In spite of my short-sleeved orange pull over purchased at the refugee camp in Malaysia before we left for Canada, in spite of my loose-knit brown sweater made by Vietnamese women, I was naked. Several of us on the plane made a dash for the windows, our mouths agape, our expressions stunned. After such a long time in places without light, a landscape so white, so virginal could only dazzle us, blind us, intoxicate us.

J'étais étourdie autant par tous ces sons étrangers qui nous accueillaient que par la taille de la sculpture de glace qui veillait sur une table couverte de canapés, de hors-d'œuvre, de bouchées, les uns plus colorés que les autres. Je ne reconnaissais aucun de ces plats, pourtant je savais que c'était un lieu de délices, un pays de rêve. J'étais comme mon fils Henri: je ne pouvais pas parler ni écouter, même si je n'étais ni sourde ni muette. Je n'avais plus de points de repère, plus d'outils pour pouvoir rêver, pour pouvoir me projeter dans le futur, pour pouvoir vivre le présent, dans le présent.

Tôi đã bị choáng lắm bởi tất cả những âm thanh xa lạ ấy mà đã chào đón chúng tôi như bởi cái sự gọt đẽo của cái tác phẩm điêu khắc bằng băng mà đang dõi xem bên trên một chiếc bàn được phủ đầy những miếng ăn nhón tay, những món khai vị, những miếng bánh thơm ngon, một số thì đầy màu sắc hơn số khác. Tôi chẳng đã nhận biết bất cứ nào của những món ăn ấy, thế mà tôi đã biết rằng đây là một nơi chốn của mĩ vị, một vùng đất của mộng mơ. Tôi đã là giống như đứa con trai Henri của tôi: tôi đã chẳng thể phát ngôn hoặc nghe, cùng cả nếu tôi chẳng điếc hoặc câm. Tôi đã chẳng còn có những điểm định chuẩn, chẳng còn những công cụ để có thể ước mơ, để có thể dự phóng chính tôi vào tương lai, để có thể sống cái hiện tại, trong cái hiện tại.

I was as surprised by al the unfamiliar sounds that greeted us as by the size of the ice sculpture watching over a table covered with canapés, hors d’oeuvre, tasty morsels, each more colourful than the last. I recognized none of the dishes, yet I knew that this was a place of delights, an idyllic land. I was like my son Henri: unable to talk or to listen, even though I was neither deaf nor mute. I now had no points of reference, no tools to allow me to dream, to project myself into the future, to be able to experience the present, in the present.

8

MA PREMIÈRE PROFESSEURE au Canada nous a accompagnés, les sept plus jeunes Vietnamiens du groupe, pour traverser le pont qui nous emmenait vers notre présent. Elle veillait sur notre transplantation avec la délicatesse d'une mère envers son nouveau-né prématuré. Nous étions hypnotisés par le balancement lent et rassurant de ses hanches rondes et de ses fesses bombées, pleines. Telle une maman cane, elle marchait devant nous, nous invitant à la suivre jusqu'à ce havre où nous redeviendrions des enfants, de simples enfants, entourés de couleurs, de dessins, de futilités. Je lui serai toujours reconnaissante parce qu'elle m'a donné mon premier désir d'immigrante, celui de pouvoir faire bouger le gras des fesses, comme elle. Aucun Vietnamien de notre groupe ne possédait cette opulence, cette générosité, cette nonchalance dans ses courbes. Nous étions tous angulaires, osseux, durs. Alors quand elle s'est penchée sur moi, plaçant ses mains sur les miennes pour me dire “Je m'appelle Marie-France, et toi?”, j'ai répété chacune des syllabes sans cligner des yeux, sans ressentir le besoin de comprendre, parce que j'étais bercée par un nuage de fraîcheur, de légèreté, de doux parfum. Je n'avais rien compris des mots, seulement la mélodie de sa voix, mais c'était suffisant. Amplement.

Giáo viên đầu tiên của tôi ở Canada đã đi cùng chúng tôi, bảy người Việt trẻ nhất trong nhóm, để băng qua cây cầu mà đã dẫn đưa chúng tôi tới hiện tại của chúng tôi. Cô ấy đã dõi xem quá trình cấy ghép của chúng tôi với tất cả sự tinh tế của một người mẹ hướng về đứa con sinh non của mình. Chúng tôi đã bị thôi miên bởi sự đong đưa chậm chạp và trấn an của cặp hông tròn, và cặp mông phình đầy đặn của cô. Giống như một con vịt mẹ, cô đã bước bộ phía trước chúng tôi, mời gọi chúng tôi đi theo cô đến cái chỗ náu mình ấy, nơi mà chúng tôi đã sẽ trở nên những đứa trẻ lần nữa, những đứa trẻ đơn sơ, được bao quanh bởi những bút màu, những bản vẽ, những thứ linh tinh. Tôi sẽ luôn luôn mang ơn cô bởi rằng cô đã trao tôi sự ham muốn đầu tiên của tôi với tư cách một người nhập cư là sự có thể làm đong đưa cái mập mỡ của mông, giống như cô. Không người Việt nào trong nhóm chúng tôi đã sở hữu sự nở nang ấy, sự rộng lượng ấy, sự hững hờ ấy trong những đường cong của mình. Chúng tôi tất cả đã là đầy góc cạnh, xương xẩu, cứng cỏi. Vậy thế khi cô cúi xuống trên tôi, đặt tay cô lên tay tôi để nói với tôi: “Tôi tên là Marie-France, còn bạn?” thì tôi đã lặp lại mỗi của những âm tiết không chớp mắt, không cảm thấy cái sự cần thiết để hiểu, bởi rằng tôi đã được ru đưa bởi một đám mây của sự tươi mát, của sự nhẹ nhàng, của nước hoa ngọt ngào. Tôi đã chẳng hiểu cái những từ ngữ, duy chỉ cái giai điệu của giọng nói của cô, nhưng thế đã là đủ rồi. Dư đủ.

My first teacher in Canada walked with us, the seven youngest in the group of Vietnamese, across the bridge that led to the present. She watched over our transplantation with all the sensitivity of a mother for her premature baby. We were hypnotized by the slow and reassuring swaying of her shapely hips, her round and generous behind. Like a mother duck, she walked ahead of us, asking us to follow her to the haven where we would be children again, simply children, surrounded by colours, drawings, trivia. I will be forever grateful to her for giving me my first desire as an immigrant: to be able to sway my bum the way she did. Not one of the Vietnamese in our group possessed such opulence, such generosity, such nonchalance in her curves. We were all angular, bony, hard. And so when she bent down to me, placing her hands on mine to tell me, “My name is Marie-France, what’s yours?” I repeated each of her syllables without blinking, without needing to understand, because I was lulled by a cloud of coolness, of lightness, of sweet perfume. I hadn’t understood a word she’d said, only the melody of her voice, but it was enough. More than enough.

9

UNE FOIS À LA MAISON, j'ai répété la même séquence de sons à mes parents: “Je m'appelle Marie-France, et toi?” Ils m'ont alors demandé si j'avais changé mon nom. C'est à cet instant précis que j'ai été rattrapée par ma réalité du moment, où la surdité et le mutisme circonstanciels effaçaient les rêves, donc le pouvoir de regarder loin, loin devant.

Một lần ở nhà, tôi đã lặp lại cùng cả chuỗi âm thanh ấy cho cha mẹ tôi: “Tôi tên là Marie-France, còn bạn?” thì họ đã hỏi tôi khi ấy nếu chăng tôi đã đổi tên của tôi. Chính vào ngay phút chốc ấy thì tôi đã bị tóm bắt bởi thực tại của tôi trong khoảnh khắc, nơi cái sự điếc và cái sự câm thuộc hoàn cảnh đã xóa đi những ước mơ, như thế cái sức mạnh để dõi nhìn xa khỏi, xa khỏi phía trước.

When I got home, I repeated the same sequence of sounds to my parents: “My name is Marie-France, what’s yours?” They asked me if I’d changed my name. It was at that split second that my present reality caught up to me, when the deafness and muteness of the moment erased my dreams and thus the power to look ahead, to look far ahead.

Mes parents, même s'ils parlaient déjà le français, ne pouvaient pas non plus regarder loin devant eux, puisqu'ils ont été expulsés de leur cours d'initiation au français, c'est-à-dire expulsés de la liste de ceux qui recevaient un salaire de quarante dollars par semaine. Ils étaient surqualifiés pour ce cours, mais sous-qualifiés pour tout le reste. À défaut de pouvoir regarder devant eux, il regardait devant nous, pour nous, leurs enfants.

Cha mẹ tôi, cùng cả nếu họ đã nói tiếng Pháp thì đã chẳng còn có thể dõi nhìn xa khỏi phía trước họ, bởi vì họ đã bị trục xuất khỏi khóa học khởi đầu tiếng Pháp, tức là, bị loại khỏi danh sách những người mà sẽ nhận sự trả công bốn mươi đô la một tuần. Họ đã bị xem là trên chuẩn cho khóa học ấy nhưng là dưới chuẩn cho tất cả thứ khác. Thất bại việc có thể dõi nhìn phía trước họ thì họ dõi nhìn phía trước chúng tôi, cho chúng tôi, những đứa trẻ của họ.

My parents, though they already spoke French, could not look far ahead either, for they’d been expelled from the Introduction to French course, that is, struck off the list of people who would receive an allowance of forty dollars a week. They were overqualified for the course but underqualified for everything else. Unable to look ahead of themselves, they looked ahead of us, for us, their children.

10

POUR NOUS, ils ne voyaient pas les tableaux noirs qu'ils essuyaient, les toilettes d'école qu'ils frottaient, les rouleaux impériaux qu'ils livraient. Ils voyaient seulement notre avenir. Mes frères et moi, nous avons ainsi marché dans les traces de leur regard pour avancer. J'ai rencontré des parents dont le regard s'était éteint, certains sous le poids du corps d'un pirate, d'autres pendant les trop nombreuses années de rééducation communiste dans les camps, non pas les camps de la guerre pendant la guerre, mais ceux de la paix, après la guerre.

Đối với chúng tôi, họ đã chẳng nhìn thấy những tấm bảng đen mà họ đã lau, cái cầu tiêu nhà trường mà họ đã chà, những cuộn chả giò mà họ đã giao hàng. Họ đã chỉ nhìn thấy tiền đồ của chúng tôi. Những anh em trai của tôi và tôi như thế đã bước đi trong sự dõi nhìn của họ để tiến tới. Tôi đã gặp những cha mẹ mà sự dõi nhìn của họ đã tắt ngúm, một số nào đó thì bên dưới sức nặng thân thể của một tên cướp biển, một số khác thì trong suốt nhiều năm của trại cải tạo Cộng sản - không phải những trại của chiến tranh trong chiến tranh, nhưng là những trại của hoà bình sau chiến tranh.

For us, they didn’t see the blackboards they wiped clean, the school toilets they scrubbed, the imperial rolls they delivered. They saw only what lay ahead. And so to make progress my brothers and I followed where their eyes led us. I met parents whose gaze had been extinguished, some beneath the weight of a pirate’s body, others during the all too many years of Communist re-education camps—not the war camps during the war, but the peacetime camps after the war.

11

PETITE, JE CROYAIS que la guerre et la paix étaient deux antonymes. Et pourtant, j'ai vécu dans la paix pendant que le Vietnam était en feu, et j'ai eu connaissance de la guerre seulement après que le Vietnam eut rangé ses armes. Je crois que la guerre et la paix sont en fait des amies et qu'elles se moquent de nous. Elles nous traitent en ennemis quand ça leur plaît, comme ça leur convient, sans se soucier de la définition ou du rôle que nous leur donnons. Il ne faut donc peut-être pas se fier à l'apparence de l'une ou de l'autre pour choisir la direction de notre regard. J'ai eu la chance d'avoir des parents qui ont pu préserver leur regard peu importe la couleur du temps, du moment. Ma mère me récitait souvent le proverbe qui était écrit sur le tableau noir de sa huitième année à Saigon: Đời là chiến trận, nếu buồn là thua — “La vie est un combat où la tristesse entraîne la défaite.”

Còn nhỏ, tôi đã tin rằng chiến tranh và hòa bình là hai từ phản nghĩa. Và thế mà, tôi đã sống trong hòa bình trong suốt khi Việt Nam trong khói lửa, và tôi đã nhận biết chiến tranh duy chỉ sau khi Việt Nam đã xếp gọn vũ khí. Tôi tin rằng chiến tranh và hòa bình thực tình là bạn bè và chúng lấy chúng ta làm trò cười. Chúng đối xử với chúng ta như kẻ thù khi chúng thích điều đó, giống như điều đó phù hợp với chúng, không quan tâm tới cái định nghĩa hoặc cái vai trò mà chúng ta trao cho chúng. Do thế có lẽ là chẳng nên tự tin nơi vẻ bề ngoài của cái này hoặc cái kia để chọn phương hướng cho sự dõi nhìn của chúng ta. Tôi đã có cơ may để có những cha mẹ mà có thể gìn giữ sự dõi nhìn của họ bất chấp màu sắc của thời gian, của khoảnh khắc. Mẹ tôi thường ngâm nga câu tục ngữ được viết trên bảng đen năm lớp tám của bà ở Sài Gòn: Ðời là chiến trận, nếu buồn là thua. Cuộc đời là một trận chiến mà trong đó sự buồn phiền sẽ dẫn tới thua cuộc.

As a child, I thought that war and peace were opposites. Yet I lived in peace when Vietnam was in flames and I didn’t experience war until Vietnam had laid down its weapons. I believe that war and peace are actually friends, who mock us. They treat us like enemies when it suits them, with no concern for the definition or the role we give them. Perhaps, then, we shouldn’t take too much stock in the appearance of one or the other to decide our views. I was lucky enough to have parents who were able to hold their gaze steady, no matter the mood of the moment. My mother often recited the proverb that was written on the blackboard of her eighth-grade class in Saigon: Ðời là chiến trận, nếu buồn là thua. Life is a struggle in which sorrow leads to defeat.

12

MA MÈRE A LIVRÉ ses premiers combats tard, sans tristesse. Elle a travaillé pour la première fois à l'âge de trente-quatre ans en tant que femme de ménage d'abord, et par la suite ouvrière dans des usines, des manufactures, des restaurants. Avant, dans cette vie qu'elle a perdue, elle était la fille aînée de son père préfet. Elle ne faisait qu'arbitrer les disputes entre le chef en cuisine française et le chef en cuisine vietnamienne dans la cour familiale. Ou alors, elle jugeait les amours clandestines entre servantes et serviteurs. Autrement, elle passait ses après-midi à se coiffer, à se maquiller, à se vêtir pour accompagner mon père, à des soirées mondaines. Grâce à l'extravagance de cette vie qu'elle menait, tous les rêves lui étaient permis, surtout ceux qu'elle faisait pour nous. Elle nous préparait, mes frères et moi, à devenir à la fois musiciens, scientifiques, politiciens, sportifs, artistes et polyglottes.

Mẹ tôi đã giao tranh những trận chiến đầu tiên của bà muộn, không sự buồn phiền. Bà đã đi làm lần đầu tiên ở tuổi ba mươi bốn, trước hết làm quản gia, và rồi sau đó làm việc trong những nhà máy, những xưởng chế tạo, những nhà hàng. Khi trước, trong cuộc sống ấy mà bà đã đánh mất thì bà đã là con gái đầu lòng của người cha hoàn hảo của bà. Bà chỉ đã làm trọng tài những sự tranh cãi giữa đầu bếp ẩm thực Pháp và đầu bếp ẩm thực Việt Nam trong sân gia đình. Hoặc khi ấy thì bà đã phán xét những mối tình vụng trộm giữa đầy tớ gái và đầy tớ trai. Còn không thì bà đã tiêu phí những buổi chiều để làm tóc, trang điểm, chưng diện để đi cùng cha tôi đến các sự kiện xã hội. Nhờ vào sự xa hoa của cuộc sống ấy mà bà đã sống thì tất cả những ước mơ đã là được phép, đặc biệt những điều mà bà đã làm cho chúng tôi. Bà đã chuẩn bị chúng tôi, những anh em của tôi và tôi, để trở thành cùng lúc những nhạc sĩ, những nhà khoa học, những chính trị gia, những vận động viên, những nghệ sĩ và những người biết nhiều ngoại ngữ.

My mother waged her first battles later, without sorrow. She went to work for the first time at the age of thirty-four, first as a cleaning lady, then at jobs in plants, factories, restaurants. Before, in the life that she had lost, she was the eldest daughter of her prefect father. All she did was settle arguments between the French-food chef and the Vietnamese-food chef in the family courtyard. Or she assumed the role of judge in the secret love affairs between maids and menservants. Otherwise, she spent her afternoons doing her hair, applying her makeup, getting dressed to accompany my father to social events. Thanks to the extravagant life she lived, she could dream all the dreams she wanted, especially those she dreamed for us. She was preparing my brothers and me to become musicians, scientists, politicians, athletes, artists and polyglots, all at the same time.

Cependant, puisque le sang continuait à couler et les bombes à tomber au loin, elle nous enseignait à nous agenouiller comme les domestiques. Chaque jour, elle m'obligeait à laver quatre carreaux du plancher et à nettoyer vingt fèves germées en enlevant leur racine une à une. Elle nous préparait à la chute. Elle a eu bien raison parce que, très vite, nous n'avons plus eu de plancher sous nos pieds.

Tuy nhiên, bởi vì máu đã tiếp tục để chảy và bom để rơi nơi xa khỏi thì bà đã dạy chúng tôi để quỳ xuống giống như những gia nhân. Mỗi ngày, bà đã buộc tôi rửa bốn viên gạch trên sàn nền và làm sạch hai mươi cọng giá đỗ bằng cách ngắt bỏ rễ của chúng từng cọng một. Bà đã đang chuẩn bị chúng tôi cho sự sụp đổ. Bà đã đúng, bởi rằng rất nhanh chóng thì chúng tôi đã chẳng còn có một sàn nền dưới chân chúng tôi nữa.

However, far from us, blood still flowed and bombs still fell, so she taught us to get down on our knees like the servants. Every day, she made me wash four tiles on the floor and clean twenty sprouted beans by removing their roots one by one. She was preparing us for the collapse. She was right to do so, because very soon we no longer had a floor beneath our feet.

13

DURANT NOS PREMIÈRES NUITS de réfugiés en Malaisie, nous dormions directement sur la terre rouge, sans plancher. La Croix-Rouge avait construit des camps de réfugiés dans les pays voisins du Vietnam pour accueillir les boat people, ceux qui avaient survécu au voyage en mer. Les autres, qui avaient coulé pendant la traversée, n'avaient pas de noms. Ils sont morts anonymes. Nous avons fait partie de ceux qui ont eu la chance de se laisser choir sur la terre ferme. Alors, nous nous sentions bénis d'être parmi les deux mille réfugiés de ce camp qui n'en devait desservir que deux cents.

Suốt trong những đêm đầu tiên của chúng tôi làm người tị nạn ở Malaysia thì chúng tôi đã ngủ ngay trên đất đỏ, không sàn nền. Hội Chữ thập đỏ đã xây dựng những trại tị nạn ở các nước láng giềng Việt Nam để tiếp nhận những thuyền nhân, những người mà đã sống sót trong suốt hành trình vượt biển. Những người khác, những người mà đã chìm nghĩm trong lúc vượt, thì đã chẳng có tên. Họ đã chết vô danh. Chúng tôi đã có cơ may bỏ lại để ngã rơi trên đất cứng. Khi ấy thì chúng tôi đã cảm nhận được chúc lành để là trong số hai ngàn người tị nạn của trại ấy mà đã nhằm để phục vụ hai trăm.

During our first nights as refugees in Malaysia, we slept right on the red earth, without a floor. The Red Cross had built refugee camps in the countries adjoining Vietnam to receive the boat people—those who had survived the sea journey. The others, those who’d gone down during the crossing, had no names. They died anonymously. We were among those who had been lucky enough to wash up on dry land. We felt blessed to be among the two thousand refugees in a camp that was intended to hold two hundred.

14

NOUS AVONS CONSTRUIT une cabane sur pilotis dans un coin reculé du camp, sur la pente d'une colline. Pendant des semaines, nous avons été vingt-cinq personnes de cinq familles à abattre ensemble, en cachette, quelques arbres dans le bois voisin, à les planter dans le sol mou de la terre glaise, à fixer six panneaux de contreplaqué pour en faire un grand plancher et à recouvrir la charpente d'une toile bleu électrique, bleu plastique, bleu jouet. Nous avons eu la chance de trouver assez de sacs de riz en toile de jute et en nylon pour entourer les quatre côtés de notre cabane, en plus des trois côtés de notre salle de bains commune. Ensemble, ces deux constructions ressemblaient à l'installation d'un artiste contemporain dans un musée. La nuit, nous dormions tellement collés les uns contre les autres que nous n'avions jamais froid, même sans couverture. Le jour, la chaleur absorbée par la toile bleue rendait l'air de notre cabane suffocant. Les jours et les nuits de pluie, la toile laissait l'eau couler à travers les trous percés par les feuilles, les brindilles, les tiges que nous avions ajoutées pour rafraîchir.

Chúng tôi đã xây dựng một túp lều trên những cọc cừ trong một xó góc xa của trại, trên cái chỗ dốc của một ngọn đồi. Trong suốt nhiều tuần, chúng tôi hai mươi lăm thành viên của năm gia đình đã đốn chặt cùng nhau, trong bí mật, một số cây trong rừng gỗ gần đó, đã trồng chúng trong đất sét mềm, đã gắn sáu tấm ván ép để làm một sàn nền rộng lớn, và đã bao phủ cái khung sườn bằng một tấm bạt màu xanh điện, màu xanh nhựa dẻo, màu xanh đồ chơi. Chúng tôi đã có cơ may để tìm đủ những bao gạo bằng tấm bạt vải bố và bằng nylon để bao quanh bốn phía túp lều của chúng tôi, cùng với ba phía của phòng tắm chung của chúng tôi. Cùng nhau, hai kết cấu ấy đã trông giống như một sự dàn dựng của một nghệ sĩ đương thời trong một viện bảo tàng. Ban đêm, chúng tôi đã ngủ san sát như thế vào nhau đến nỗi chúng tôi chẳng bao giờ lạnh, cùng cả không chăn. Ban ngày, cái sức nóng được hấp thụ bởi tấm bạt màu xanh đã làm không khí túp lều của chúng tôi ngột ngạt. Những ngày và những đêm có mưa thì tấm bạt đã bỏ lại nước dột xuyên qua các lỗ bị chọc thủng bởi những lá, những cành và những thân cây mà chúng tôi đã chất lên để làm mát.

We built a cabin on piles in an out-of-the-way part of the camp, on the side of a hill. For weeks, twenty-five members of five families working together, in secret, felled some trees in the nearby woods, then planted them in the soft clay soil, attached them to six plywood panels to make a large floor, and covered the frame with a canvas of electric blue, plastic blue, toy blue. We had the good fortune to find enough burlap and nylon rice bags to surround the four sides of our cabin, as well as the three sides of our shared bathroom. Together, the two structures resembled a museum installation by a contemporary artist. At night, we slept pressed so close together that we were never cold, even without a blanket. During the day, the heat absorbed by the blue plastic made the air in our cabin suffocating. On rainy days and nights, the water came in through holes pierced by the leaves, twigs and stems that we’d added to cool it down.

Si un chorégraphe avait été présent sous cette toile un jour ou une nuit de pluie, il aurait certainement reproduit la scène: vingt-cinq personnes debout, petits et grands, qui tenaient dans chacune de leurs mains une boîte de conserve pour recueillir l'eau coulant de la toile, parfois à flots, parfois goutte à goutte. Si un musicien s'était trouvé là, il aurait entendu l'orchestration de toute cette eau frappant la paroi des boîtes de conserve. Si un cinéaste avait été présent, il aurait capté la beauté de cette complicité silencieuse et spontanée entre gens misérables. Mais il n'y avait que nous, debout sur ce plancher qui s'enfonçait doucement dans la glaise. Au bout de trois mois, il penchait tellement d'un côté que nous avons été obligés de replacer la position de chacun de nous afin d'empêcher les enfants et les femmes de glisser pendant leur sommeil vers le ventre dodu de leur voisin.

Nếu một biên đạo múa đã hiện diện dưới tấm bạt ấy một ngày hoặc một đêm có mưa thì anh ta nhất định đã sẽ tái tạo cái hiện cảnh: hai mươi lăm người đang đứng, nhỏ và lớn, mà đã cầm trong mỗi tay của họ một lon thiếc để hứng nước nhỏ xuống từ tấm bạt, đôi khi chảy ào, đôi khi từng giọt một. Nếu một nhạc sĩ đã tìm thấy chính mình nơi ấy thì anh ta đã sẽ nghe sự phối dàn nhạc của tất cả cái nước ấy đang gõ vang những vách của những hộp thiếc. Nếu một nhà làm phim đã hiện diện thì anh ta đã sẽ chộp bắt cái vẻ đẹp của sự đồng loã im lặng và tự phát ấy giữa những con người khốn khổ. Nhưng chỉ đã có chúng tôi, đang đứng trên cái sàn nền ấy mà đang lún dần trong đất sét. Vào cuối ba tháng, nó đã nghiêng lệch quá nhiều sang một bên đến nỗi tất cả chúng tôi đã bị buộc để thay đổi cái vị trí của mỗi người để ngăn những đứa trẻ và phụ nữ trong suốt giấc ngủ của họ khỏi trượt hướng về cái bụng phúng phính của người bên cạnh mình.

If a choreographer had been underneath the plastic sheet on a rainy day or night, he would certainly have reproduced the scene: twenty-five people, short and tall, on their feet, each holding a tin can to collect the water that dripped off the roof, sometimes in torrents, sometimes drop by drop. If a musician had been there, he would have heard the orchestration of all that water striking the sides of the tins. If a filmmaker had been there, he would have captured the beauty of the silent and spontaneous complicity between wretched people. But there was only us, standing on a floor that was slowly sinking into the clay. After three months it tilted so severely to one side that we all had to find new positions so sleeping women and children wouldn’t slip onto the plump bellies of their neighbours.

15

MALGRÉ TOUTES CES NUITS où nos rêves coulaient sur la pente du plancher, ma mère a continué à ambitionner un avenir pour nous. Elle s'était trouvé un complice. Il était jeune et certainement naïf puisqu'il osait afficher joie et désinvolture au milieu du vide monotone de notre quotidien. Ensemble, ma mère et lui ont monté une classe d'anglais. Avec lui, nous avons passé des matins entiers à répéter des mots sans les comprendre. Mais nous étions tous au rendez-vous, parce qu'il réussissait à soulever le ciel pour nous laisser entrevoir un nouvel horizon, loin des trous béants remplis d'excréments accumulés par les deux mille personnes du camp. Sans son visage, nous n'aurions pas pu imaginer un horizon dépourvu d'odeurs nauséabondes, de mouches, de vers. Sans son visage, nous n'aurions pas pu imaginer qu'un jour nous ne mangerions plus de poissons avariés, lancés à même le sol chaque fin d'après-midi à l'heure de la distribution des vivres. Sans son visage, nous aurions certainement perdu le désir de tendre la main pour rattraper nos rêves.

Bất chấp tất cả những đêm ấy khi mà những ước mơ của chúng tôi đã trượt trên cái chỗ dốc của cái sàn nền thì mẹ tôi đã tiếp tục tham vọng một tiền đồ cho chúng tôi. Bà đã tìm thấy một kẻ đồng lõa. Anh ta còn trẻ và nhất định ngây thơ bởi vì anh ta đã dám phô tỏ niềm vui và vẻ thư thái ngay giữa sự trống rỗng đơn điệu hằng ngày của chúng tôi. Cùng nhau, mẹ tôi và anh ta đã dựng một lớp học tiếng Anh. Với anh ta thì chúng tôi đã tiêu phí trọn những buổi sáng, lặp lại những từ ngữ mà không hiểu chúng. Nhưng chúng tôi tất cả đã họp mặt, bởi rằng anh ta đã có khả năng để nâng cao cái bầu trời để bỏ lại cho chúng tôi thoáng thấy một chân trời mới, xa khỏi những hố hở đầy những phân thải tích tụ bởi hai ngàn người trong trại. Không có khuôn mặt của anh ta thì chúng tôi đã chẳng bao giờ có thể tưởng tượng ra một chân trời thiếu vắng những mùi hôi thối, những con ruồi, những con dòi. Không có khuôn mặt của anh ta thì chúng tôi đã chẳng bao giờ có thể tưởng tượng ra rằng một ngày kia chúng tôi đã sẽ chẳng còn ăn cá ươn thối, được ném nơi cùng cả cái đất mỗi cuối buổi chiều vào giờ phân phối thực phẩm. Không có khuôn mặt của anh ta thì chúng tôi nhất định đã sẽ đánh mất cái sự ham muốn chìa tay để nắm bắt những ước mơ của chúng tôi.

In spite of all those nights when our dreams spilled onto the sloping floor, my mother still had high hopes for our future. She’d found an accomplice. He was young and certainly naive because he dared to flaunt joy and light-heartedness in the midst of our dull and empty daily lives. Together, he and my mother started an English class. We spent whole mornings with him, repeating words we didn’t understand. But we all showed up because he was able to raise the sky and give us a glimpse of a new horizon, far from the gaping holes filled with the excrement of the camp’s two thousand people. Without his face, we could never have imagined a horizon without flies, worms and nauseating smells. Without his face, we couldn’t have imagined that someday we would no longer eat rotting fish flung down late every afternoon when rations were handed out. Without his face, we would certainly have lost the desire to reach out our hands and catch our dreams.

16

MALHEUREUSEMENT, de tous les matins avec ce professeur d'anglais improvisé, je n'ai retenu  qu'une  seule phrase: “My boat number is KG0338.” Cette phrase s'est révélée complètement inutile puisque je n'ai jamais eu la chance de l'utiliser, même pas à l'examen médical de la délégation canadienne. Le docteur en poste ne m'a pas adressé la parole. Il a tiré l'élastique de mon pantalon pour confirmer mon sexe plutôt que de me le demander: “Boy or girl?” Je connaissais aussi ces deux mots. J'imagine que la physionomie d'un garçon et celle d'une fille de dix ans devaient se ressembler énormément, vu notre maigreur. Et puis, le temps pressait: nous étions tellement nombreux de l'autre côté de la porte. Il faisait si chaud dans cette petite salle d'examen aux fenêtres ouvertes sur une allée bruyante, où des centaines de personnes bousculaient leurs seaux d'eau à la pompe. Nous étions recouverts de plaques de gale et de poux, et nous avions tous le visage des gens perdus, dépassés.

Cách kém may mắn, từ tất cả những buổi sáng với giáo viên tiếng Anh ứng khẩu ấy thì tôi đã chỉ lưu giữ một câu đơn độc: “Số thuyền của tôi là KG0338.” Câu ấy đã hé ra hoàn toàn vô dụng bởi vì tôi chẳng bao giờ có cơ hội để sử dụng nó, chẳng cùng cả nơi cái cuộc kiểm tra y tế của phái đoàn Canada. Cái vị bác sĩ trực khám đã chẳng thốt với tôi một lời nào. Ông ta đã kéo lôi cái sự đàn hồi của chiếc quần của tôi để xác nhận giới tính của tôi thay vì hỏi tôi: “Boy or girl?” Tôi cũng đã nhận biết hai từ ngữ ấy. Tôi tưởng tượng rằng cái diện mạo của một cậu trai và của một cô gái mười tuổi đã phải trông giống như nhau cực kì, nhìn thấy sự khẳng khiu của chúng tôi. Và rồi, thời gian eo hẹp: chúng tôi đã là nhiều như thế ở phía bên kia cánh cửa. Nó đã là quá nóng trong cái phòng kiểm tra nhỏ ấy với những cửa sổ mở ra trên một con hẻm ồn ào, nơi mà hàng trăm con người chen chúc những xô nước của họ tại cái máy bơm. Chúng tôi đã bị bao phủ bởi những mảng cáu ghẻ và chấy rận, và tất cả chúng tôi đã có cái có khuôn mặt của những con người bị thua thiệt, bị vượt bỏ.

Unfortunately, from all the mornings with this impromptu English teacher, I remembered only one sentence: My boat number is KG0338. It turned out to be totally useless because I never had a chance to say it, not even during the medical examination by the Canadian delegation. The doctor on call didn’t speak a word to me. He tugged the elastic of my pants to confirm my sex instead of asking, Boy or girl? I also knew those two words. The appearance of a ten-year-old boy and a ten-year-old girl must have been much the same, because of our scrawniness. And time was short: there were so many of us on the other side of the door. It was terribly hot in the small examining room with its windows open onto a noisy alley where hundreds of water buckets collided at the pump. We were covered with scabies and lice and we all looked lost, beyond our depth.

De toute manière, je parlais très peu, parfois pas du tout. Pendant toute mon enfance, ma cousine Sao Mai a toujours parlé en mon nom, car j'étais son ombre: même âge, même classe, même sexe, mais son visage était du côté clair et le mien, du côté de l'obscur, de l'ombre, du silence.

Trong tất cả kiểu cách thì tôi đã phát ngôn rất ít, đôi khi chẳng nào cả. Trong suốt tất cả thời thơ ấu của tôi thì Sao Mai chị họ của tôi đã luôn phát ngôn thay tôi, bởi vì tôi đã là cái bóng ảnh của chị ấy: cùng cả tuổi, cùng cả lớp, cùng cả giới tính, nhưng khuôn mặt của chị ở cái phía sáng và của tôi thì ở cái phía của bóng tối, của bóng ảnh, của sự lặng thinh.

In any case, I spoke very little, sometimes not at all. Throughout my early childhood, my cousin Sao Mai always spoke on my behalf because I was her shadow: the same age, the same class, the same sex, but her face was on the bright side and mine on the side of darkness, shadow, silence.

17

MA MÈRE VOULAIT QUE JE PARLE, que j'apprenne à parler le plus rapidement possible le français, et aussi l'anglais puisque ma langue maternelle était devenue non pas dérisoire, mais inutile. Dès ma deuxième année au Québec, elle m'a envoyée dans une caserne de cadets anglophones. C'était une façon d'apprendre l'anglais gratuitement, m'avait-elle dit. Elle se trompait, ce n'était pas gratuit. Je l'ai payé, cher. Ils étaient une quarantaine de cadets, tous grands, effervescents et, surtout, adolescents. Ils se prenaient au sérieux en inspectant minutieusement le pli d'un col, l'angle d'un béret, la brillance d'une botte. Les plus vieux criaient après les plus jeunes. Ils jouaient à la guerre, à l'absurde, sans comprendre. Je ne les comprenais pas. Je ne comprenais pas non plus pourquoi le nom de mon voisin de rang avait été répété en boucle par notre supérieur. Peut-être voulait il que je retienne le nom de cet adolescent qui faisait deux fois ma taille. J'ai commencé mon premier dialogue en anglais en le saluant à la fin de la séance: “Bye, Asshole.”

Mẹ tôi đã muốn rằng tôi phát ngôn, rằng tôi học biết để phát ngôn nhanh như có thể được cái tiếng Pháp, và cũng cái tiếng Anh nữa, bởi vì tiếng mẹ đẻ của tôi đã trở nên chẳng phải là đáng chê, nhưng là vô dụng. Từ năm thứ hai ở Quebec, bà đã gửi tôi vào một doanh trại thiếu sinh quân nói tiếng Anh. Đó đã là một cách để học biết tiếng Anh miễn phí, bà đã bảo tôi. Nhưng bà đã sai trật, nó đã chẳng miễn phí. Tôi đã chi trả nó, đắt đỏ. Có khoảng bốn chục thiếu sinh quân, tất cả to lớn, sôi động và, trên hết, những thiếu niên. Họ đã tự đặt để nghiêm túc khi kiểm tra tỉ mỉ cái nếp gấp của cổ áo, cái góc của mũ bê-rê, cái sự láng bóng của giày. Người lớn tuổi hơn đã quát mắng người nhỏ tuổi hơn. Họ đã chơi giỡn nơi chiến tranh, nơi sự phi lí, không sự hiểu biết. Tôi đã chẳng hiểu họ. Tôi cũng đã chẳng hiểu tại sao tên của kẻ kế cận hàng của tôi thì được lặp lại nhiều lần bởi cấp trên của chúng tôi. Có lẽ là ông ấy đã muốn tôi nhớ tên của cậu thiếu niên ấy mà tầm vóc gấp đôi tôi. Tôi đã bắt đầu cuộc trò chuyện đầu tiên của tôi bằng tiếng Anh là câu chào cậu ta vào cuối buổi họp: "Tạm biệt, lỗ đít."

My mother wanted me to talk, to learn French as fast as possible, English too, because my mother tongue had become not exactly insufficient, but useless. Starting in my second year in Quebec, she sent me to a military garrison of anglophone cadets. It was a way that I could learn English for free, she told me. But she was wrong, it wasn’t free. I paid for it, dearly. There were around forty cadets, all of them tall, bursting with energy and, above all, teenagers. They took themselves seriously when inspecting in minute detail the fold of a collar, the angle of a beret, the shine of a boot. The oldest ones yelled at the youngest. They played at war, at the absurd, without understanding. And I didn’t understand them. Nor did I understand why the name of the cadet next to me was repeated in a loop by our superior. Maybe he wanted me to remember the name of that teenage boy who was twice my height. My first conversation in English started with me saying to him at the end of the session: “Bye, Asshole.”

18

MA MÈRE ME PLAÇAIT souvent dans des situations de honte extrême. Une fois, elle m'a demandé d'aller acheter du sucre à l'épicerie située juste en dessous de notre premier appartement. J'y suis allée sans trouver de sucre. Ma mère m'y a renvoyée et a même verrouillé la porte derrière moi: “Ne reviens pas sans le sucre!” Elle avait oublié que j'étais sourde et muette. Je me suis assise sur les marches de l'épicerie jusqu'à la fermeture, jusqu'à ce que l'épicier me prenne par la main et me dirige vers le sac de sucre. Il m'avait comprise, même si mon mot “sucre” était amer.

Mẹ tôi đã thường đặt tôi vào những tình huống cực kỳ xấu hổ. Một lần, bà đã giục hỏi tôi để đi mua đường ăn tại tiệm tạp hóa toạ lạc chỉ vừa bên dưới căn hộ đầu tiên của chúng tôi. Tôi đã đi mà không tìm thấy đường ăn. Mẹ tôi đã đuổi tôi lui và cùng cả đã khóa cửa đằng sau tôi: “Đừng quay lại mà không có đường ăn!” Bà đã quên rằng tôi đã là điếc và câm. Tôi đã ngồi trên những bậc thềm của tiệm tạp hóa cho đến khi cửa đóng, cho đến khi người bán tạp hóa đã nắm tay tôi và trực dẫn tôi tới cái bao đường ăn. Ông ta đã hiểu tôi, cùng cả nếu cái chữ “đường ăn” của tôi đã là đắng nghét.

My mother often put me in situations of extreme shame. Once, she asked me to go and buy sugar at the grocery store just below our first apartment. I went but found no sugar. My mother sent me back and even locked the door behind me: “Don’t come back without the sugar!” She had forgotten that I was a deaf-mute. I sat on the grocery store steps until it closed, until the grocer took me by the hand and led me to the bag of sugar. He had understood, even if to me the word sugar was bitter.

Pendant longtemps, j'ai cru que ma mère prenait un plaisir fou à me pousser constamment au bord du précipice. Quand j'ai eu mes propres enfants, j'ai finalement compris que j'aurais dû l'avoir vue derrière la porte verrouillée, les yeux collés à l'œil-de-bœuf j'aurais dû l'entendre parler à l'épicier au téléphone, pendant que j'étais assise à pleurer sur les marches. J'ai aussi compris plus tard que ma mère avait certainement des rêves pour moi, mais qu'elle m'a surtout donné des outils pour me permettre de recommencer à m'enraciner, à rêver.

Trong suốt một thời gian dài, tôi đã tin rằng mẹ tôi đã có niềm vui thú kì quặc để đẩy tôi liên miên nơi mép rìa của vực thẳm. Khi tôi đã có những đứa trẻ của riêng mình thì tôi cuối cùng đã hiểu rằng tôi đáng nên đã nhìn thấy bà đằng sau cánh cửa bị khóa, những con mắt dán vào cửa sổ tròn thì tôi đáng nên đã nghe bà nói chuyện với người bán tạp hóa trên điện thoại, trong suốt khi tôi đã đang ngồi trên những bậc thềm trong nước mắt. Tôi cũng đã hiểu sau đó rằng mẹ tôi nhất định đã có những ước mơ cho tôi, nhưng rằng chủ yếu thì bà đã trao tôi những công cụ cho phép tôi có thể bắt đầu lại để tôi cắm rễ, để mơ ước.

For a long time, I thought my mother enjoyed constantly pushing me right to the edge. When I had my own children, I finally understood that I should have seen her behind the locked door, eyes pressed against the peephole; I should have heard her talking on the phone to the grocer when I was sitting on the steps in tears. I also understood later that my mother certainly had dreams for me, but above all she’d given me tools so that I could put down roots, so that I could dream.

19

LA VILLE DE GRANBY a été le ventre chaud qui nous a couvés durant notre première année au Canada. Les habitants de cette ville nous ont bercés un à un. Les élèves de mon école primaire faisaient la queue pour nous inviter chez eux pour le repas du midi. Ainsi, chacun de nos midis était réservé par une famille et, chaque fois, nous retournions à l'école le ventre presque vide, parce que nous ne savions pas comment manger du riz non collant avec une fourchette. Nous ne savions pas comment leur dire que cette nourriture nous était étrangère, qu'il n'était pas nécessaire pour eux de courir les marchés pour dénicher la dernière boîte de Minute Rice. Nous ne pouvions ni leur parler ni les écouter. Mais l'essentiel y était. Il y avait de la générosité et de la gratitude dans chacun de ces grains de riz laissés dans nos assiettes. Je me demande encore aujourd'hui si les mots n'auraient pas entaché ces moments de grâce. Et si, parfois, les sentiments ne sont pas mieux compris dans le silence, comme celui qui existait entre Claudette et monsieur Kiet. Leurs premiers moments ensemble furent sans paroles, et pourtant monsieur Kiet accepta de déposer son bébé dans les bras de Claudette sans questionnement: un bébé, son bébé, qu'il avait retrouvé sur la plage, après que son bateau s'était enroulé dans une vague trop gourmande. Il n'avait pas retrouvé sa femme, seulement son fils, qui vécut sa deuxième naissance sans sa mère. Claudette leur tendit les bras et les garda chez elle pendant des jours, des mois, des années.

Thị trấn Granby đã là khoang bụng ấm áp mà đã ấp ủ chúng tôi suốt trong năm đầu tiên ở Canada. Những cư dân của thị trấn ấy đã ru đưa chúng tôi từng người một. Những học trò trường tiểu học của tôi đã xếp đuôi chờ để mời chúng tôi về nhà cho bữa ăn trưa. Như thế, mỗi buổi trưa của chúng tôi đã được giữ dành bởi một gia đình và, mỗi lần, chúng tôi đã trở lui trường thì dạ dày gần như trống rỗng, bởi rằng chúng tôi đã chẳng biết làm thế nào để ăn cái cơm không dính với một cái nĩa. Chúng tôi đã chẳng biết làm thế nào để bảo họ rằng cái thức ăn ấy đã là xa lạ với chúng tôi, rằng đã chẳng cần thiết cho họ để chạy ra chợ để bới tìm cái hộp Gạo Sấy cuối cùng. Chúng tôi đã chẳng có thể phát ngôn với họ hoặc nghe họ. Nhưng điều thiết yếu đã hiện hữu. Đã có sự rộng lượng và lòng biết ơn trong mỗi của những hạt cơm ấy bỏ lại trong đĩa của chúng tôi. Tôi vẫn còn tự hỏi hôm nay nếu chăng những từ ngữ thì hẳn đã sẽ vấy bẩn những khoảnh khắc ấy của ơn lành hay không. Và nếu chăng, đôi khi, những tình cảm thì được hiểu tốt hơn trong sự lặng thinh hay không, giống như cái mà đã tồn tại giữa Claudette và quý ông Kiệt. Những khoảnh khắc đầu tiên của họ cùng nhau đã là không lời, và thế mà quý ông Kiệt đã chấp nhận để gửi gắm em bé của ông trong cánh tay của Claudette mà không tra vấn: một em bé, em bé của ông, mà ông đã tìm thấy trên bờ sau khi con thuyền của ông đã cuộn trong một con sóng quá tham tàn. Ông đã chẳng tìm thấy vợ ông, duy chỉ con trai của ông, đứa mà đã sống sự chào đời thứ hai của nó không có mẹ nó. Claudette đã duỗi cánh tay của cô nơi họ và đã giữ họ tại nhà trong suốt những ngày, những tháng, những năm.

The town of Granby was the warm belly that sheltered us during our first year in Canada. The locals cosseted us one by one. The pupils in my grade school lined up to invite us home for lunch so that each of our noon hours was reserved by a family. And every time, we went back to school with nearly empty stomachs because we didn’t know how to use a fork to eat rice that wasn’t sticky. We didn’t know how to tell them that this food was strange to us, that they really didn’t have to go to every grocery store in search of the last box of Minute Rice. We could neither talk to nor understand them. But that wasn’t the main thing. There was generosity and gratitude in every grain of the rice left on our plates. To this day I still wonder whether words might have tainted those moments of grace. And whether feelings are sometimes understood better in silence, like the one that existed between Claudette and Monsieur Kiet. Their first moments together were wordless, yet Monsieur Kiet agreed to put his baby into Claudette’s arms without questioning: a baby, his baby, whom he’d found on the shore after his boat had capsized in an especially greedy wave. He had not found his wife, only his son, who was experiencing a second birth without his mother. Claudette stretched out her arms to them and kept them with her for days, for months, for years.

20

JOHANNE M'A TENDU LA MAIN de la même façon. Elle m'a aimée même si je portais une tuque au logo de McDonald's, même si je voyageais en cachette dans un camion-cube avec cinquante autres Vietnamiens pour travailler dans les champs des Cantons-de-l’Est après l'école. Johanne voulait que j'aille à l'école secondaire privée avec elle l'année suivante. Pourtant, elle savait que j'attendais chaque fin d'après-midi, dans la cour de cette même école, les camions des agriculteurs pour aller travailler au noir, ramassant quelques dollars en échange des sacs de haricots cueillis.

Johanne đã duỗi ra nơi tôi bàn tay của cô ấy của cùng cả cung cách. Cô ấy đã thích tôi cùng cả nếu tôi đã mặc một chiếc mũ len có logo McDonald, cùng cả nếu tôi đã du hành ẩn khuất trong một chiếc xe tải hình khối với năm mươi người Việt khác để làm việc trong những cánh đồng ở Địa-hạt-phía-Đông sau giờ học. Johanne đã muốn rằng tôi đến trường trung học tư với cô ấy vào năm sau. Thế mà, cô ấy đã biết rằng mỗi cuối chiều trong sân của cùng cả ngôi trường ấy thì tôi đã chờ đợi những chiếc xe tải của những người nông dân để đi làm thêm ngoài giờ trong những cánh đồng, cóp nhặt một ít đô la để đổi lấy những bao đậu hạt được thu lượm.

Johanne held out her hand to me in the same way. She liked me even though I wore a tuque with a McDonald’s logo, even though I travelled hidden in a cube van with fifty other Vietnamese to work in fields around the Eastern Townships after school. Johanne wanted me to go to a private secondary school with her the following year. Yet she knew that I waited every afternoon in the yard of that very school for the farmers’ trucks that would take us to work illegally in the fields, earning a few dollars in exchange for the sacks of beans we picked.

Johanne m'a aussi emmenée au cinéma même si je portais une chemise soldée à quatre-vingt-huit cents avec un trou près du bord. Au retour du film Fame, elle m'a montré à chanter en anglais la chanson thème: “I sing the body electric...” sans que je comprenne les paroles, ni sa conversation avec sa sœur et ses parents autour de leur foyer. Elle est aussi celle qui m'a relevée de mes premières chutes en patin, qui m'a applaudie et a crié mon nom dans la foule quand Serge, un camarade de classe trois fois plus grand que moi, m'a prise dans ses bras avec le ballon de football pour marquer un but.

Johanne cũng đã dẫn đưa tôi đi xem phim cùng cả nếu tôi đang mặc một chiếc áo sơ mi được chỉ trả với giá tám mươi tám xu với một lỗ rách gần mép rìa. Trở về sau khi xem phim Fame thì cô ấy đã bày tôi để hát bằng tiếng Anh cái bài hát chủ đề: “I sing the body electric...” mà không nào tôi hiểu cái lời hoặc cái cuộc trò chuyện với em gái và bố mẹ của cô ấy ở nhà. Cô ấy cũng là người đã đỡ tôi dậy từ những cú ngã trượt patin đầu tiên của tôi, người mà đã cỗ vũ tôi và đã hét lên tên tôi trong đám đông khi Serge, một người bạn cùng lớp lớn gấp ba tôi, đã lấy tôi trong cánh tay của anh ta với trái banh bóng đá để ghi một bàn thắng.

Johanne also took me to the movies, even though I was wearing a shirt bought on sale for eighty-eight cents, with a hole near one of the seams. After the film Fame she taught me how to sing the theme song in English, “I sing the body electric,” although I didn’t understand the words, or her conversations with her sister and her parents around their fireplace. It was Johanne too who picked me up after my first falls when we went ice skating, who applauded and shouted my name in the crowd when Serge, a classmate three times my size, took me in his arms along with the football and scored a touchdown.

Je me demande si je ne l'ai pas inventée, cette amie. J'ai rencontré beaucoup de gens qui croient en Dieu, mais moi, je crois aux anges. Et Johanne en était un. Elle faisait partie d'une armée d'anges qui avaient été parachutés sur la ville pour nous donner un traitement de choc. Ils étaient à nos portes par dizaines à nous offrir des vêtements chauds, des jouets, des invitations, des rêves. Je sentais souvent qu'il n'y avait pas assez d'espace en nous pour recevoir tout ce qui nous était offert, pour capter tous les sourires qui nous étaient destinés. Comment visiter le zoo de Granby plus de deux fois par fin de semaine? Comment apprécier un week-end de camping dans la nature? Comment savourer une omelette au sirop d'érable?

Tôi tự hỏi nếu chăng tôi đã bịa ra hay không, người bạn ấy. Tôi đã gặp nhiều người tin vào Chúa thần, nhưng tôi thì tôi tin vào các thiên thần. Và Johanne đã là một. Cô ấy đã là phần của một đội quân những thiên thần mà đã nhảy dù vào thị trấn để trao chúng tôi sự điều trị cơn choáng váng. Họ đã là ở trước cửa chúng tôi hàng chục để dâng mời chúng tôi những quần áo ấm, những đồ chơi, những lời mời, những ước mơ. Tôi đã thường cảm nhận rằng đã chẳng có đủ không gian cho chúng tôi để đón nhận tất cả những gì đã được dâng mời cho chúng tôi, để nắm bắt tất cả những nụ cười mà được định phần cho chúng tôi. Làm thế nào để thăm Sở thú Granby hơn hai lần mỗi cuối tuần? Làm thế nào để đánh giá đúng một ngày cuối tuần cắm trại trong thiên nhiên? Làm thế nào để tận hưởng một món trứng tráng với xi-rô cây thích?

I wonder if I haven’t invented her, that friend of mine. I’ve met many people who believe in God, but what I believe in is angels, and Johanne was an angel. She was one of an army of them who’d been parachuted into town to give us shock treatment. By the dozen they showed up at our doors to give us warm clothes, toys, invitations, dreams. I often felt there wasn’t enough space inside us to receive everything we were offered, to catch all the smiles that came our way. How could we visit the Granby zoo more than twice each weekend? How could we appreciate a camping trip to the countryside? How to savour an omelette with maple syrup?

21

J'AI UNE PHOTO DE MON PÈRE enlacé dans les bras de nos “parrains”, une famille de bénévoles qui nous avait été assignée. Ils consacraient leurs dimanches à nous emmener dans des marchés aux puces. Ils négociaient haut et fort pour que nous puissions acheter des matelas, de la vaisselle, des lits, des sofas, l'essentiel en somme, avec nos trois cents dollars d'allocation gouvernementale destinée à l'ameublement de notre première demeure au Québec. Un des vendeurs a donné en prime un chandail rouge à gros col roulé à mon père. Il l'a porté fièrement chaque jour de notre premier printemps au Québec. Aujourd'hui, son grand sourire sur la photo réussit à faire oublier la coupe cintrée de ce chandail pour femme. Il est préférable de ne pas tout savoir, parfois.

Tôi có một bức ảnh cha tôi được quấn ôm trong cánh tay của “những người đỡ đầu” của chúng tôi, một gia đình của những người thiện nguyện mà đã được phân định cho chúng tôi. Họ đã hiến dâng những ngày chúa nhật của họ để dẫn đưa chúng tôi trong các chợ trời. Họ đã thương lượng inh ỏi để chúng tôi có thể mua những nệm, những bát đĩa, những giường, những ghế sofa, đồ thiết yếu nói tóm lại, với ba trăm đô la của chúng tôi là tiền trợ cấp của chính phủ được định phần cho sự trang trí nội thất của chỗ ở đầu tiên của chúng tôi tại Quebec. Một trong những nhân viên bán hàng đã trao món thưởng thêm là một chiếc áo len cao cổ màu đỏ cho cha tôi. Ông đã hãnh diện mặc nó mỗi ngày trong mùa xuân đầu tiên của chúng tôi ở Quebec. Hôm nay, nụ cười lớn của ông trên bức ảnh đã thành công trong việc quên đi cái chỗ bóp eo của chiếc áo len dành cho phụ nữ ấy. Tốt hơn là chẳng nên biết tất cả, đôi khi.

I have a photo of my father being embraced by our sponsors, a family of volunteers to whom we’d been assigned. They spent their Sundays taking us to flea markets. They negotiated fiercely on our behalf so we could buy mattresses, dishes, beds, sofas—in short, the basics—with our three-hundred-dollar government allowance meant to furnish our first home in Quebec. One of the vendors threw in a red cowl-necked sweater for my father.  He wore it proudly every day of our first spring in Quebec. Today, his broad smile in the photo from that time manages to make us forget that it was a woman’s sweater, nipped in at the waist. Sometimes it’s best not to know everything.

Évidemment, il y a des moments où nous aurions aimé en savoir davantage. Savoir, par exemple, qu'il y avait des puces dans nos vieux matelas. Mais ces détails sont sans importance puisqu'ils n'apparaissaient pas sur les photos. De toute manière, nous croyions que nous étions immunisés contre les piqûres, qu'aucune puce ne pouvait mordre notre peau cuivrée par le soleil de la Malaisie. Or, les vents froids et les bains chauds nous avaient purifiés, rendant les morsures insupportables et les démangeaisons sanglantes.

Tất nhiên, có những khoảnh khắc mà chúng tôi đã sẽ thích để biết nhiều hơn. Để biết, cho ví dụ, đã có bọ chét trong những nệm cũ của chúng tôi. Nhưng những chi tiết ấy là không quan trọng bởi vì chúng đã chẳng xuất hiện trên các bức ảnh. Từ tất cả kiểu cách thì chúng tôi đã tin rằng chúng tôi đã được miễn dịch với những vết chích, rằng không nào bọ chét đã có thể cắn da rám như đồng của chúng tôi bởi cái nắng ở Malaysia. Tuy nhiên, những cơn gió lạnh và những sự tắm nóng đã làm sạch chúng tôi, khiến cho những vết cắn thì khó thể chịu nổi và những cơn ngứa thì đầy máu.

Of course, there were times when we’d have liked to know more. To know, for instance, that in our old mattresses there were fleas. But those details don’t matter because they don’t show in the pictures. In any case, we thought we were immunized against stings, that no flea could pierce our skin bronzed by the Malaysian sun. In fact, the cold winds and hot baths had purified us, making the bites unbearable and the itches bloody.

Nous avons jeté ces matelas sans en informer nos parrains. Nous ne voulions pas les attrister parce qu'ils nous avaient donné leur cœur, leur temps. Nous appréciions leur générosité, mais insuffisamment: nous ne connaissions pas encore le prix du temps, sa juste valeur, sa grande rareté.

Chúng tôi đã vứt những tấm nệm ấy mà không thông báo cho những người đỡ đầu của chúng tôi. Chúng tôi đã chẳng muốn làm buồn họ bởi rằng họ đã trao cho chúng tôi trái tim của họ, thời gian của họ. Chúng tôi đã đánh giá đúng sự độ lượng của họ, nhưng chưa đủ: chúng tôi đã vẫn còn chẳng nhận biết cái giá của thời gian, giá trị hợp lẽ của nó, sự hiếm có của nó.

We threw out the mattresses without telling our sponsors. We didn’t want them to be disappointed, because they’d given us their hearts, their time. We appreciated their generosity, but not sufficiently: we did not yet know the cost of time, its fair market value, its tremendous scarcity.

22

PENDANT TOUTE UNE ANNÉE, Granby a représenté le paradis terrestre. Je ne pouvais imaginer une meilleure place dans le monde, même si nous y étions mangés par les mouches autant que dans notre camp de réfugiés. Un botaniste local nous a emmenés, les petits, dans des marécages où les quenouilles poussaient par milliers, pour nous montrer les insectes. Il ne savait pas que nous avions tous côtoyé des mouches pendant des mois au camp de réfugiés. Elles s'agrippaient aux branches d'un arbre mort près des fosses septiques, à côté de notre cabane. Elles se plaçaient l'une contre l'autre autour des branches comme les baies d'une grappe de poivrier, ou comme des raisins de Corinthe. Elles étaient tellement nombreuses, tellement géantes qu'elles n'étaient pas obligées de voler pour être devant nos yeux, dans notre vie. Nous n'avions pas besoin de nous taire pour les entendre, alors que notre guide botaniste chuchotait pour écouter les bourdonnements, pour essayer de les comprendre.

Trong suốt tất cả một năm, Granby đã đại diện cho thiên đường trên đất. Tôi đã chẳng thể tưởng tượng ra một nơi tốt hơn trên thế giới, cùng cả nếu nơi ấy chúng tôi đã bị ăn bởi những con ruồi nhiều như trong trại tị nạn của chúng tôi. Một nhà thực vật học địa phương đã dẫn đưa chúng tôi những đứa nhỏ tới những đầm lầy, nơi mà cây đuôi mèo đã mọc lên hàng ngàn, để phô tỏ cho chúng tôi những côn trùng. Ông ấy đã chẳng biết rằng chúng tôi tất cả đã chà khuỷu tay khỏi những con ruồi trong suốt những tháng tại trại tị nạn. Chúng đã bám vào những cành của một cây gỗ chết gần những bể tự hoại, kế cận túp lều của chúng tôi. Chúng đã bám vào nhau quanh những cành cây giống như những trái mọng của một chùm hồ tiêu, hoặc giống như những trái nho vùng Corinth. Chúng đã là đông thế, kếch xù thế đến nỗi chúng đã chẳng bị buộc để bay để hiện hữu phía trước con mắt chúng tôi, trong cuộc sống chúng tôi. Chúng tôi đã chẳng có sự cần thiết để im đi để nghe chúng, mà khi ấy hướng dẫn viên thực vật học của chúng tôi thì đã thì thầm để nghe tiếng vo ve, để cố thử hiểu chúng.

For a whole year, Granby represented heaven on earth. I couldn’t imagine a better place in the world, even if we were being eaten alive by flies, just as in the refugee camp. A local botanist took us children to swamps where cattails grew in the thousands, to show us the insects. He didn’t know that we’d rubbed shoulders with flies in the refugee camps for months. They clung to the branches of a dead tree near the septic tanks, next to our cabin. They positioned themselves around the branches like the berries of a pepper plant or currants. They were so numerous, so enormous, that they didn’t need to fly to be in front of our eyes, in our lives. We didn’t need to be silent to hear them. Now our botanist guide whispered to us to listen to their droning, to try to understand them.

23

JE CONNAIS LE CHANT des mouches par cœur. Je n'ai qu'à fermer les yeux pour les réentendre tourner autour de moi parce que, pendant des mois, je devais m'accroupir en petit bonhomme à dix centimètres au-dessus d'un bain géant rempli à ras bord d'excréments sous le soleil brûlant de la Malaisie. Je devais regarder l'indescriptible couleur brune sans cligner des yeux pour éviter de glisser sur les deux planches, derrière la porte d'une des seize cabines, chaque fois que j'y mettais mes pieds. Il fallait maintenir l'équilibre, ne pas m'évanouir lorsque mes propres selles ou celles de la cabine voisine provoquaient une éclaboussure. Dans ces instants-là, je m'évadais en écoutant le vol des mouches. Une fois, j'ai perdu ma babouche entre les planches après avoir déplacé mon pied trop rapidement. Elle a plongé dans cette bouillie sans s'y enfoncer. Elle y flottait comme un bateau à la dérive.

Tôi nhận biết nằm lòng điệu hát của những con ruồi. Tôi chỉ cần nhắm mắt để nghe lại chúng xoay quanh tôi bởi rằng, trong nhiều tháng, tôi đã phải cúi gập như người đàn ông nhỏ mười xentimet bên trên một cái bồn cầu khổng lồ đầy những phân thải sát mép rìa dưới ánh mặt trời nóng đốt của Malaysia. Tôi đã phải dõi nhìn vào cái màu nâu không thể miêu tả mà không chớp mắt để tránh khỏi trượt trên hai tấm ván, đằng sau cánh cửa của một trong mười sáu cabin, mỗi lần mà tôi đã đặt chân tôi nơi ấy. Nó đã là cần thiết để duy trì sự cân bằng, để chẳng chóng mặt khi bàn cầu của riêng tôi hoặc của cabin lân cận đã khích động một sự tung toé lên. Trong những khoảnh khắc ấy, tôi đã vuột thoát sự nghe ruồi bay. Một lần, tôi đã đánh mất chiếc giày hàm ếch của tôi giữa những tấm ván sau khi tôi đã chuyển chỗ bàn chân quá nhanh. Nó đã nhào xuống trong bùn nhão ấy mà không chìm trong nó. Nó đã nổi lên giống như một con thuyền trôi dạt.

I know the sound of flies by heart. I just have to close my eyes to hear them buzzing around me again, because for months I had to crouch down above a gigantic pit filled to the brim with excrement, in the blazing sun of Malaysia. I had to look at the indescribable brown colour without blinking so that I wouldn’t slip on the two planks behind the door of one of the sixteen cabins every time I set foot there. I had to keep my balance, avoid fainting when my stools or those from the next cabin splattered. At those moments I escaped by listening to the humming of flies. Once, I lost my slipper between the planks after I’d moved my foot too quickly. It fell into the cesspit without sinking, floating there like a boat cast adrift.

24

JE SUIS RESTÉE PIEDS NUS pendant des jours, en attendant que ma mère me trouve une babouche orpheline d'un autre enfant qui avait aussi perdu l'une des siennes. Je marchais directement sur la terre glaise où les vers avaient rampé une semaine auparavant. À chacune des grandes pluies, ils sortaient de la fosse septique par centaines de milliers, comme s'ils avaient été appelés par un messie. Ils se dirigeaient tous vers le flanc de notre colline et l'escaladaient sans jamais se fatiguer, sans jamais tomber. Ils rampaient jusqu'à nos pieds, tous au même rythme, transformant le rouge de la terre glaise en un ondoyant tapis blanc. Ils étaient tellement nombreux que nous déclarions forfait avant même de leur livrer combat. Ils devenaient invincibles et nous, vulnérables. Alors, nous les laissions étendre leur territoire jusqu'à la fin de la pluie, moment où ils devenaient à leur tour vulnérables.

Tôi đã phải đi chân trần trong nhiều ngày, trong lúc chờ mẹ tôi tìm cho tôi một chiếc giày hàm ếch mồ côi của một đứa trẻ khác mà cũng đã mất một chiếc của mình. Tôi đã bước bộ trực tiếp trên đất sét nơi mà những con giun đã bò trườn một tuần trước đó. Tại mỗi cơn mưa lớn, chúng đã thoát ra từ hố tiêu tự hoại với hàng trăm ngàn con, giống như thể chúng đã được gọi bởi một vị cứu tinh. Chúng tất cả đã trực dẫn hướng về mạn sườn ngọn đồi của chúng tôi và đã leo mà không bao giờ mệt mỏi, không bao giờ ngã rơi. Chúng đã bò lên những bàn chân chúng tôi, tất cả cùng cả một nhịp điệu, gây biến dạng cái màu đỏ của đất sét thành một tấm thảm trắng lô nhô. Chúng đã là nhiều như thế đến nỗi chúng tôi đã tuyên bố tội ác trước khi cùng cả để giao tranh trận chiến với chúng. Chúng đã trở nên bất khả chiến bại và chúng tôi thì dễ bị tổn thương. Khi ấy thì chúng tôi đã bỏ lại cho chúng mở rộng lãnh thổ của chúng cho đến cuối cơn mưa, khoảnh khắc mà chúng đã trở nên đến lượt dễ bị tổn thương.

I went barefoot for days, waiting for my mother to find an orphan slipper belonging to another child who’d also lost one. I walked directly on the clay soil where maggots had been crawling a week before. With every heavy rainfall they emerged from the cesspit in the hundreds of thousands, as if summoned by a messiah. They all headed for the side of our hill and climbed without ever tiring, without ever falling. They crawled up to our feet, all to the same rhythm, transforming the red clay soil into an undulating white carpet. There were so many that we gave up before we’d even started to fight. They became invincible, we became vulnerable. We let them extend their territory until the rains stopped, when they became vulnerable in turn.

25

QUAND LES COMMUNISTES sont entrés dans Sàigon, ma famille leur a cédé la moitié de notre propriété parce que nous étions devenus vulnérables. Un mur de brique a été érigé pour établir deux adresses: une pour nous et une pour le poste de police du quartier.

Khi những người cộng sản đã tiến vào Sài gòn, gia đình tôi đã nhượng lại cho họ một nửa tài sản của chúng tôi bởi rằng chúng tôi đã trở nên dễ bị tổn thương. Một bức tường gạch đã được dựng lên để thiết lập hai địa chỉ: một cho chúng tôi và một cho trạm cảnh sát khu vực.

When the Communists entered Saigon, my family handed over half of our property because we’d become vulnerable. A brick wall was erected to establish two addresses: one for us and one for the local police station.

Un an plus tard, les autorités de la nouvelle administration communiste sont revenues vider notre moitié de maison, nous vider. Des inspecteurs sont entrés dans notre cour sans avis, sans mandat, sans raison. Ils ont demandé à tous ceux qui étaient présents de se rassembler au salon. Mes parents étaient absents, alors les inspecteurs les ont attendus assis sur le bord des fauteuils Arts déco, le dos droit, sans toucher une seule fois les deux carrés de lin blanc, chargés de broderies fines, qui ornaient les accoudoirs. Ma mère a été la première à apparaître derrière la porte vitrée en fer forgé. Elle portait sa minijupe blanche plissée et ses souliers de course. Mon père, derrière elle, traînait des raquettes de tennis, le visage encore en sueur. L'arrivée impromptue de ces inspecteurs nous a projetés dans le présent, alors que nous savourions encore les derniers moments du passé. Tous les adultes de la maisonnée ont été sommés de rester au salon pendant que les inspecteurs commençaient leur travail d'inventaire.

Một năm sau, những nhà chức trách của chính quyền cộng sản đã đến lui để làm trống rỗng nửa ngôi nhà của chúng tôi, làm trống rỗng chúng tôi. Những viên thanh tra đã bước vào trong sân của chúng tôi không tờ thông báo, không giấy uỷ nhiệm, không lý do. Họ đã giục hỏi tất cả những ai hiện diện thì tập trung trong phòng khách. Cha mẹ tôi đã vắng mặt, khi ấy những viên thanh tra đã chờ họ thì ngồi trên cái mép rìa của ghế bành trường phái Art Deco, cái lưng thẳng, mà không chạm một lần đơn độc hai tấm vuông vải lanh trắng của bộ khăn trải bàn màu trắng, trĩu những đường thêu tuyệt mĩ, mà đã trang trí những chỗ tựa cánh tay. Mẹ tôi đã là người đầu tiên xuất hiện đằng sau cánh cửa kính khung sắt rèn. Bà đang mặc chiếc váy ngắn có nếp gấp màu trắng và đôi giày chạy bộ của mình. Cha tôi, đằng sau bà, đang kéo lê cây vợt tennis, cái khuôn mặt vẫn còn đẫm mồ hôi. Sự xuất hiện ngẫu hứng của những viên thanh tra ấy đã ném phóng chúng tôi vào hiện tại, mà khi ấy chúng tôi đã vẫn còn đang tận hưởng những khoảnh khắc sau cùng của quá khứ. Tất cả những người lớn trong ngôi nhà đã được yêu cầu để lưu lại trong phòng khách trong khi mà những viên thanh tra đã bắt đầu công việc kiểm kê của họ.

A year later, the authorities from the new Communist administration arrived to clean out our half of the house, to clean us out. Inspectors came to our courtyard with no warning, no authorization, no reason. They asked all those present to gather in the living room. My parents were out, so the inspectors waited for them, sitting on the edges of art deco chairs, their backs straight, without once touching the two white linen squares covered with fine embroidery that adorned the armrests. My mother was the first to appear behind the wrought iron glass door. She had on her white pleated miniskirt and her running shoes. Behind her, my father was dragging tennis rackets, his face still covered in sweat. The inspectors’ surprise visit had thrown us into the present while we were still savouring the last moments of the past. All the adults in the household were ordered to stay in the living room while the inspectors started making their inventory.

Nous, les enfants, nous pouvions les suivre d'un étage à l'autre, d'une chambre à l'autre. Ils ont scellé les commodes, les armoires, les coiffeuses, les coffres forts. Ils ont même scellé la grande armoire à soutiens gorge de ma grand-mère et de ses six filles, sans y inscrire la description du contenu. J'ai alors pensé que le jeune inspecteur était gêné à l'idée de toutes ces filles aux seins ronds assises au salon, habillées de ces fines dentelles importées de Paris. J'ai aussi pensé qu'il laissait la feuille vierge, sans description du contenu de l'armoire, parce qu'il était trop accablé par le désir pour écrire sans trembler. Mais j'étais dans l'erreur: il ne connaissait pas l'utilité de ces soutien-gorge. Selon lui, ils ressemblaient aux filtres à café de sa mère, faits de tissu cousu autour d'un anneau en métal dont un bout torsadé servait de manche.

Chúng tôi, những đứa trẻ, đã có thể đi theo họ từ tầng này sang tầng khác, từ phòng này sang phòng khác. Họ đã niêm phong những tủ ngăn kéo, những tủ đứng, những bàn trang điểm, những két sắt. Họ cùng cả đã niêm phong tủ đứng lớn đầy những nịt vú của bà tôi và sáu cô con gái của bà, mà không ghi vào sự mô tả nội dung. Khi ấy tôi đã nghĩ rằng cái viên thanh tra trẻ đã xấu hổ nơi cái ý tưởng của tất cả những cô gái ấy với những bộ ngực tròn đang ngồi trong phòng khách, được khoác mặc bởi những chiếc ren cao cấp ấy nhập khẩu từ Paris. Tôi cũng đã nghĩ rằng anh ta đã bỏ lại tờ giấy trắng, không mô tả nội dung của cái tủ đứng, bởi vì anh ta đã bị quá trĩu nặng bởi cái sự ham muốn để viết mà không run rẩy. Nhưng tôi đã sai lầm: anh ta đã chẳng nhận biết sự tiện ích của những nịt vú ấy. Theo anh ta thì chúng đã trông giống như những bộ lọc cà phê của mẹ anh, bằng vải gạc được khâu xung quanh một vòng kim loại với một đầu cuối xoắn để làm tay cầm.

We children could follow them from floor to floor, from room to room. They sealed chests of drawers, wardrobes, dressing tables, safes. They even sealed the big chests of drawers filled with the brassieres of my grandmother and her six daughters, without describing the contents. It seemed to me then that the young inspector was embarrassed at the thought of all those round-breasted girls in the living room, dressed in fine lace imported from Paris. I also thought that he was leaving the paper blank, with no description of the wardrobe’s contents, because he was too overwhelmed by desire to write without trembling. But I was wrong: he had no idea what brassieres were for. In his opinion they looked like his mother’s coffee filters, made of cloth sewn around a metal ring, the twisted end of which served as a handle.

Au pied du pont Long Biên qui traverse le fleuve Rouge à Hanoi, tous les soirs, sa mère remplissait son filtre de café avant de le tremper dans sa cafetière en aluminium pour en vendre quelques tasses aux passants. L'hiver, elle déposait les verres, qui contenaient à peine trois gorgées, dans un bol rempli d'eau chaude afin de les garder tièdes pendant la .conversation des hommes assis sur ses bancs à peine surélevés du sol. Ses clients la repéraient à la flamme de sa minuscule lampe à huile, placée sur sa minuscule table de travail à côté de trois cigarettes présentées dans une assiette. Chaque matin, le jeune inspecteur encore enfant se réveillait avec, juste au-dessus de sa tête, le filtre à café au tissu brun reprisé maintes fois, accroché à un clou et parfois encore humide. Je l'ai entendu discuter avec les autres inspecteurs dans un coin de l'escalier. Il ne comprenait pas pourquoi ma famille avait autant de filtres à café classés dans des tiroirs tapissés de papier de soie. Et pourquoi étaient-ils doubles? Est-ce parce que les cafés se prennent toujours en compagnie d'un ami?

Nơi chân cầu Long Biên mà băng qua sông Hồng ở Hà Nội, tất cả những buổi tối, mẹ anh ta đã làm đầy bộ lọc cà phê trước khi nhúng nó trong bình cà phê bằng nhôm để bán vài ly cho người qua đường. Vào mùa đông, bà đã ấp thuỷ mấy cái li, mà chỉ chứa vài ngụm, trong một tô đầy nước nóng nhằm để giữ chúng ấm trong suốt cuộc trò chuyện của những người đàn ông đang ngồi trên ghế dài của họ chỉ vừa được nâng lên từ đất. Những khách hàng của bà đã định vị bà nơi cái ánh lửa từ ngọn đèn dầu nhỏ xíu của bà, được đặt trên chiếc bàn nhỏ xíu cạnh ba điếu thuốc hiện diện trên một cái đĩa. Mỗi buổi sáng, cái viên thanh tra trẻ, vẫn còn đã là một đứa trẻ, đã tỉnh dậy với, chỉ vừa bên trên đầu anh ta, cái bộ lọc cà phê bằng vải gạc màu nâu được mạng nhiều lần, được treo trên cái đinh và đôi khi vẫn còn ẩm ướt. Tôi đã nghe anh ta nói chuyện với những viên thanh tra khác ở một xó góc cầu thang. Anh ta chẳng hiểu tại sao gia đình tôi đã có nhiều thế những đồ lọc cà phê sắp được xếp trong những ngăn kéo được lót bằng giấy lụa. Và tại sao chúng là bộ đôi? Có phải bởi rằng cà phê luôn luôn trong sự đồng hành với một người bạn?

At the foot of the Long Biên Bridge that crosses the Red River in Hanoi, every night his mother would fill her coffee filter then dip it into her aluminum coffee pot to make a few cups that she’d sell to passersby. In the winter, she placed glasses containing barely three sips into a bowl filled with hot water to keep them warm during conversations between the men sitting on benches raised just a bit above the ground. Her customers spotted her by the flame of her tiny oil lamp sitting on the tiny work table, next to three cigarettes displayed on a plate. Every morning, the young inspector, still a child, woke up with the oft-mended brown cloth coffee filter, sometimes still wet and hanging from a nail above his head. I heard him talking with the other inspectors in a corner of the staircase. He didn’t understand why my family had so many coffee filters filed away in drawers lined with tissue paper. And why were they double? Was it because we always drink coffee with a friend?

26

(còn tiếp)